Problemy żywieniowe w wieku starszym

Starzenie się jest procesem ciągłym i nieustannym. Należy do kolejnych etapów ludzkiego życia i dotyczy każdego z nas. Ustalenie jednoznacznej granicy starości jest kłopotliwe. Według definicji WHO (ang. World Health Organization) za osoby w wieku starszym uważa się wszystkich ludzi powyżej 60 roku życia (60-70 r.ż.- wiek podeszły; 75-90 r.ż.- wiek starczy; powyżej 90 r.ż.– długowieczność).

W starożytności człowiek mający 35-40 lat uważany był za starego. Obecnie społeczeństwa rozwinięte przeżywają przeciętnie 70-90 lat, a średnia długość życia ciągle wydłuża się. Zawdzięczamy to postępowi cywilizacyjnemu i społeczno-gospodarczemu, rozwojowi medycyny, higieny, poprawie warunków mieszkaniowych, pracy oraz podwyższeniu jakości żywności. Można powiedzieć, że jedne populacje starzeją się szybciej a drugie wolniej. Wszystko zależy od uwarunkowań osobniczych, środowiskowych i geograficznych. Procesy związane ze starzeniem przebiegają statystycznie nieco wolniej u kobiet niż u mężczyzn. Europejczycy są uznawani za najstarszą populację świata. Obecnie blisko 20% populacji europejskiej jest w wieku 60 lat lub powyżej. Jak kształtuje się sytuacja w Polsce? Według GUS (Głównego Urzędu Statystycznego) udział ludzi starszych w Polsce stanowił odpowiednio w 16,4% w 1998 roku i 19,8% 2010 roku. Prognoza GUS zakłada dalszy wzrost liczebność osób w wieku 60 lat i powyżej.

Starzenie się społeczeństwa niesie za sobą rozmaite problemy zdrowotne, socjalne i ekonomiczne. Ubóstwo jest jednym z czynników wpływających na niedożywienie wśród omawianej grupy ludności. Większość osób starszych jest na emeryturze, nie pracuje bądź pracuje na część etatu. Wysokość dochodu wpływa na dobór żywności (zarówno na jej ilość jak i wartość odżywczą). Ograniczenia wynikają również z braku lub nieodpowiednio przystosowanych środkach transportu, co ogranicza samodzielność szczególnie osób niepełnosprawnych. Liczna grupa osób starszych mieszka sama, co może wpływać na uczucie osamotnienia, depresję i pogłębienie izolacji społecznej. Lekarze i dietetycy stają zatem przed coraz większym wyzwaniem, którym jest zwiększanie świadomości społeczeństwa dotyczącej prawidłowych nawyków żywieniowych i aktywności fizycznej. Realizacja zaleceń dietetyka może przyczynić się do zmniejszenia ryzyka m.in. osteoporozy, chorób nowotworowych, miażdżycy, choroby niedokrwiennej serca, cukrzycy oraz wszelkich niedoborów prowadzących między innymi do rozwoju niedożywienia.

ZMIANY FIZJOLOGICZNE ZACHODZĄCE W WIEKU STARSZYM

Wraz z wydłużeniem czasu życia rośnie zachorowalność na choroby przewlekłe (np. choroby układu krążenia, neurodegeneracyjne, nowotworowe). Na ich rozwój wpływa szereg zjawisk biologicznych zachodzących nieustannie w organizmie. Należą do nich:
• ograniczenie przemian metabolicznych w tkankach i narządach;
• spadek odporności organizmu na różnego typu choroby;
• zmniejszenie intensywności odbudowy komórek;
• obniżenie aktywności układu nerwowego;
• pogorszenie sprawności funkcjonowania nerek;
• zmniejszenie pojemności oddechowej płuc;
• pogorszenie elastyczności tkanek i przyspieszenie ich starzenie się;
• zmiana składu ciała;
• ograniczenie czynności motorycznej przewodu pokarmowego.

Przewód pokarmowy i spożywanie leków

Z wiekiem zmniejsza się łaknienie, ale również zdolność odczuwania smaku i zapachu pokarmów. Częściej występują choroby zębów i jamy ustnej. Prowadzi to do ograniczenia spożywania niektórych produktów trudnych do rozdrobnienia tj. orzechy, surowe owoce czy warzywa (źródło witamin i składników mineralnych). Zaburzone zostaje trawienie i wchłanianie pokarmu na różnych odcinkach przewodu pokarmowego (zmniejszenie ilości wydzielanej śliny, soku żołądkowego- zwłaszcza kwasu solnego, żółci, insuliny oraz soku trzustkowego). Na szczególną uwagę zasługują rozwijające się choroby przewodu pokarmowego tj. choroba refleksowa żołądkowo-przełykowa, nowotwory i dyspepsja. Zwolnienie ruchów perystaltycznych oraz motorki przewodu pokarmowego skutkuje zaparciami i zgalaniem treści pokarmowych. Dochodzi również do zmian w obrębie flory bakteryjnej jelit. Zaczyna brakować korzystnych dla zdrowia bakterii m.in. z rodzaju Bifidobacterium i Lactobacillus.

Niskie spożycie warzyw i owoców, niedobór płynów, dieta obfita w tłuszcze pochodzenia zwierzęcego i cukry proste oraz zmniejszona wartość odżywcza posiłków przyczynia się do niedoborów witamin i składników mineralnych. Dieta o zbyt dużej wartości energetycznej prowadzi do rozwoju nadwagi, a w konsekwencji otyłości. W obecności tak licznych problemów zdrowotnych, coraz poważniejsze staje się zagrożenie niedożywieniem.

Warto również poświęcić kilka słów kwestii spożywania leków. W zależności od rodzaju farmaceutyku dostrzegamy ich odmienny wpływ na pracę przewodu pokarmowego i przemiany metaboliczne składników odżywczych. W wyniku stosowania leków może dochodzić m.in. do zaburzenia łaknienia i odczuwania smaku oraz spadku wchłaniania składników pokarmowych. Przykładowo leki przeciwpadaczkowe (np. fenytoina) zmniejszają wchłanianie kwasu foliowego, witaminy B6, witaminy D i witaminy K, leki hormonalne (progesteron, estrogeny) zmniejszają wchłanianie kwasu foliowego i wit.B6, a niektóre antybiotyki (np. tetracykliny) zmniejszają wchłanianie wapnia, żelaza i magnezu. Należy również pamiętać, że nie tylko leki wpływają na wchłanianie składników pokarmowych, ale również składniki pokarmowe mogą wpływać na zmniejszone wchłanianie leków oraz ich zwiększone wydalanie. Przykładowo leki moczopędne (np. furosemid) powodują zwiększone wydalanie potasu, wapnia i cynku. Innym przykładem są niesterydowe leki przeciwzapalne, których stosowanie może skutkować wzrostem wydalania żelaza.

Demencja

Schorzenia mózgu, w tym choroba Alzheimera czy choroba Parkinsona prowadzą do otępienia, zaburzeń funkcji poznawczych i problemów z poruszaniem się. Zaburzenia pamięci często przyczyniają się do pogorszenia stanu odżywienia. Osoba, którą dotknęła choroba demencyjna często nie pamięta co jadła, kiedy jadła lub czy w ogóle jadła. W takich przypadkach niezbędna staje się pomoc m.in. rodziny, znajomych, pielęgniarki środowiskowej czy opieki społecznej.

Osteoporoza i sarkopenia

Osteoporoza to jedna z częstych przyczyn hospitalizacji wśród osób w wieku podeszłym. Do czynników ryzyka osteoporozy zalicza się: płeć żeńską, wczesną menopauzę oraz wiek. Zwiększona podatności na złamania kości wynika z powodu ich demineralizacji. Osteoporoza powstaje w następstwie m.in. obniżenie zdolności konwersji witaminy D3 do jej postaci aktywnych metabolicznie, nieodpowiedniej podaży lub zaburzeń wchłaniania wapnia, żelaza, magnezu, białka. Demineralizacja układu kostnego wiąże się z malejącą zawartością składników mineralnych w ustroju. Zawartość składników mineralnych organizmu zmniejsza się z wiekiem z około 6% (u ludzi młodych) do blisko 4% (u ludzi w wieku podeszłym). Następstwem starzenia się organizmu są zmiany składu ciała oraz obniżenie podstawowej przemiany materii. Zwiększa się udział tkanki tłuszczowej, a zmniejsza się udział tkanki mięśniowej (tkanki aktywnej metabolicznie). Udział tkanki tłuszczowej w masie ciała 70-latków jest blisko dwa razy większy w porównaniu z osobami 25-letnimi. Utrata masy, siły i funkcji mięśni prowadzi do rozwoju sarkopenii. Często towarzyszy jej m.in. oporność na insulinę, częstsze występowanie cukrzycy typu 2, spadek mineralizacji kości, osteoporoza usztywnienie stawów oraz choroby serca. Zmiany związane z wiekiem obejmują zmniejszenie liczby komórek mięśniowych, osłabienie siły skurczu oraz wydłużenie czasu przekazywania bodźca. Wszystko to prowadzi do obniżonej aktywności fizycznej i trudności w codziennym życiu (zakupy, prace domowe, sporządzanie posiłków, załatwianie różnych spraw poza domem).

ZASADY ŻYWIENIA OSÓB STARSZYCH

Żywienie ludzi starszych jest problemem złożonym, dlatego wymaga indywidualnego podejścia. U jednych osób procesy starzenia zachodzą szybciej, a u drugich wolniej. Podstawowym celem powinno stać się zapewnienie prawidłowego stanu odżywienia oraz pokrycie zapotrzebowania na energię i składniki odżywcze w zależności m.in. od wieku, płci, masy ciała, stanu zdrowia i aktywności fizycznej. Priorytetem jest również korygowanie błędów żywieniowych, w celu ograniczenia ryzyka chorób metabolicznych, degeneracyjnych oraz wszelkiego rodzaju dolegliwości w tym ze strony przewodu pokarmowego. Z wiekiem spada naturalna zdolność do adaptacji nowego systemu żywienia, dlatego wszelkie zmiany należy wprowadzać stopniowo. Posiłki powinny być planowane w oparciu o Piramidę Żywieniową oraz normy żywieniowe. Aktualnie w Polsce obowiązują znowelizowane normy żywienia opracowane w 2012 roku przez specjalistów z Instytutu Żywności i Żywienia w Warszawie.

Co przewidują ogólne zasady żywienia w wieku starszym?

1. Urozmaicenie jadłospisu przez spożywanie produktów z różnych grup żywności. Produkty powinny cechować się wysoką wartością odżywczą.
2. Unikanie przejadania się oraz regularne spożywanie posiłków o małej objętości (co najmniej 4-5 posiłków dziennie).
3. Zwiększenie spożycia chudych przetworów mlecznych, chudego mięsa, ryb morskich, produktów pełnoziarnistych, warzyw i owoców oraz tłuszczy pochodzenia roślinnego (np. oliwa z oliwek, olej rzepakowy).

Uwaga! U osób z nietolerancją laktozy wskazane jest zastąpienie surowego mleka fermentowanymi produktami mlecznymi tj. jogurt, kefir, zsiadłe mleko. Produkty te są zazwyczaj lepiej tolerowane, zawierają również korzystnie działające żywe kultury bakterii tj. Bifidobacterium bifidum i Lactobacillus acidophilus.

4. Ograniczenie spożycia cukru, słodyczy, tłuszczów pochodzenia zwierzęcego, ostrych przypraw i soli kuchennej (poniżej 5 g/d). Sól kuchenną można zastąpić solą potasową oraz ziołami.
5. Spożywanie odpowiedniej ilości błonnika, który pozwala zachować prawidłową perystaltykę jelit. Właściwa podaż błonnika wymaga odpowiedniego spożycia płynów. Duże spożycie błonnika przy niskiej podaży płynów może prowadzić do zaburzenia pracy jelit.
6. Zalecane są napoje niegazowane i niedosłodzone, wody mineralne, świeże soki owocowe lub warzywne. Niezbędna ilość płynów to minimum 8 szklanek dziennie.

Uwaga! Odwodnienie w granicach 2-3% m.c. obniża wydolność fizyczną, niedobór wody w granicach 5-8% m.c. powoduje nasilenie niewydolności fizycznej i psychicznej, a odwodnienie sięgające 20% m.c. może prowadzić do śmierci.

7. Unikanie spożywania potraw i produktów ciężkostrawnych i długo zalegających w żołądku (np. potraw smażonych, grzybów, bigosu) na rzecz gotowania w wodzie i na parze, duszenia i pieczenia bez dodatku tłuszczu. Konsystencja potraw powinna być dostosowana do aktualnego stanu zdrowia (w tym uzębienia).
8. Ograniczenie lub wykluczenie spożywania alkoholu.
9. Prowadzenie aktywnego trybu życia (zarówno fizycznego i umysłowego) dostosowanego do indywidualnych możliwości. W przypadku osób zdrowych szczególnie polecana aktywność fizyczna to: spacery, pływanie, taniec, jazda na rowerze i uprawianie ogródka. Osoby zdrowe powinny wykonywać wysiłek o umiarkowanym natężeniu z przewagą ćwiczeń aerobowych, trwający przynajmniej 150 minut tygodniowo. Ćwiczenia mogą być wykonywane w kilku powtórzeniach po minimum 10 minut jednorazowo.
10. Jadłospis można poszerzyć o żywność funkcjonalną oraz produkty wzbogacane (np. w wapń, żelazo, jod, witaminy A, D, E, z grupy B).
11. Suplementacja odpowiednio dobranymi przez lekarza preparatami, jeśli nie jest możliwa realizacja zapotrzebowania na niektóre składniki pokarmowe dostarczane z dietą.

PODSUMOWANIE

Współistniejące schorzenia, spadek aktywności fizycznej, nieprawidłowa dieta i zaburzenia łaknienia niosą za sobą poważne konsekwencje zdrowotne. Na szczególną uwagę wśród seniorów zasługuje rozwijające się niedożywienie. Prowadzi ono do pogorszenia jakości życia oraz kondycji fizyczno-umysłowej. W Polsce blisko 60% ludzi po 70 r.ż. cierpi z powodu niedożywienia. Istnieje zatem  konieczność interwencji lekarzy i dietetyków w celu poprawy stanu odżywienia osób starszych.

 dietetyk medyczny
mgr Patrycja Sankowska

Literatura

1. Ciborowska H., Rudnicka A, Dietetyka żywienie zdrowego i chorego człowieka, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2009
2. Gajewska D. (red.), Podstawy Żywienia i Dietoterapia, Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2011
3. Gawęcki J., Grzymisławski M., Żywienie człowieka zdrowego i chorego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010
4. Jarosz M. (red.), Normy żywienia dla populacji polskiej- nowelizacja, Wydawnictwo IŻŻ, Warszawa, 2012
5. Jarosz M., Normy żywienia dla populacji polskiej- nowelizacja, Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa 2012
6. Jarosz M., Żywienie osób w wieku starszym, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 2008
7. Jarosz M., Żywienie wpływ na zdrowie człowieka, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2014
8. Szczygieł B. (red.), Niedożywienie związane z chorobą, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2011
9. zdjęcie: www.pixabay.com